Για τον Δημήτρη Πολέμη
Τη Δευτέρα 29 Αυγούστου του 2005, επρόκειτο να αρχίσει για δεύτερο χρόνο η ανασκαφή του Πανεπιστημίου Αθηνών στο Επάνω Κάστρο της Άνδρου. Ήδη από την προηγούμενη ημέρα, είχαμε φτάσει στο Κόρθι μια ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών, με την καθηγήτριά μας Ελένη Δεληγιάννη-Δωρή, γεμάτοι ανυπομονησία να ανεβούμε στην ανεμοδαρμένη κορυφή του Κάστρου για να συνεχίσουμε τη δουλειά που είχαμε ξεκινήσει το προηγούμενο έτος. Όμως η έναρξη της ανασκαφής αναβλήθηκε: η καθηγήτριά μας, μας ενημέρωσε ότι είχε φύγει από τη ζωή ο Δημήτρης Πολέμης, ο ιστορικός της Άνδρου, και πως το πρωί της Δευτέρας θα πηγαίναμε όλοι μαζί στην κηδεία του, για να τον τιμήσουμε.
Έτσι, βρεθήκαμε στα Απατούρια, όπου θα τελούνταν η εξόδιος ακολουθία
στο οικογενειακό παρεκκλήσιο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Θυμάμαι ακόμη τη μεγάλη ουρά των αυτοκινήτων στον κεντρικό δρόμο, τον αμέτρητο κόσμο που ανέβαινε προς τον μικρό ναό —εμείς δεν καταφέραμε εντέλει να πλησιάσουμε—, την ατμόσφαιρα του πένθους και του σεβασμού για τον νεκρό, και τη μακρά διάρκεια της τελετής. Γύρω απλώνονταν τα κτήματα με τα μεγάλα κυπαρίσσια και τις στέρνες, σε μια μέρα που έμοιαζε πρόωρα φθινοπωρινή.
Η ανασκαφή του Επάνω Κάστρου είχε την αφετηρία της στη θέληση και την υποστήριξη του Δημήτρη Πολέμη — όπως και εκείνη που είχε προηγηθεί, στο Κάτω Κάστρο της Χώρας (1991-1995), πάλι με επικεφαλής την καταγόμενη από το Κοχύλου Ελένη Δωρή. O Πολέμης προσδοκούσε να βρεθούν στοιχεία που θα οδηγούσαν στη χρονολόγηση του Επάνω Κάστρου στη βυζαντινή εποχή. Τα αποτελέσματα της οκταετούς —έως το 2012— έρευνας, απέδειξαν εντέλει ότι το Κάστρο ήταν καθαρά δημιούργημα των Βενετών που κατέλαβαν την Άνδρο μετά την Δ΄ Σταυροφορία του 1204. Η καρδιά της βυζαντινής Άνδρου, το κάστρο της, εξακολουθεί να μας διαφεύγει.
Το έργο του Δημήτρη Πολέμη δεν περιορίζεται βέβαια σε αυτές τις πρωτοβουλίες: εξέδωσε πλήθος βιβλίων και άρθρων, τύπωσε προσωπικό επιστημονικό περιοδικό —το Πέταλον— με αποκλειστικά ανδριώτικη ύλη, αναβίωσε τα Ανδριακά Χρονικά, ίδρυσε την Καΐρειο Βιβλιοθήκη και το επιστημονικό δελτίο της, την Άγκυρα, διέσωσε πολύτιμα αρχεία, οργάνωσε την καταγραφή των κειμηλίων των τριών μεγάλων μεταβυζαντινών μονών του νησιού (Αγίας, Παναχράντου και Αγίου Νικολάου στα Σόρα) και προσκάλεσε επιστήμονες διαφόρων πεδίων να ασχοληθούν με την Άνδρο, των οποίων πολλές μελέτες εκδόθηκαν κατόπιν από την Καΐρειο Βιβλιοθήκη.
Δεν είχα την τύχη να τον γνωρίσω προσωπικά, ωστόσο μπορώ να πω ότι η μελέτη του έργου του συνιστά για μένα και πολλούς συναδέλφους μου —όπως και για τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μας— μια διαρκή μαθητεία. Από την έναρξη της έρευνας στο Επάνω Κάστρο, αλλά και στο πλαίσιο της ανασκαφής που διεξάγει η καθηγήτρια Λυδία Παλαιοκρασσά στην Παλαιόπολη, ανατρέχουμε συνεχώς στα γραπτά του. Εκεί, πέρα από τη θησαυρισμένη γνώση που αντλούμε, μαθητεύουμε στη σαφήνεια της γλώσσας, στην ακρίβεια των δεδομένων και στη σοφή σύνθεσή τους.
Ο Πολέμης θα μπορούσε να είναι ένας διάσημος ιστορικός του Βυζαντίου, μία διεθνώς αναγνωρισμένη αυθεντία. Η διδακτορική του διατριβή με θέμα τη βυζαντινή οικογένεια των Δουκών, θεωρείται έργο αναφοράς μέχρι σήμερα, σχεδόν 60 χρόνια μετά την έκδοσή της στο Λονδίνο (The Doukai: a Contribution to Byzantine Prosopography, University of London Historical Studies xxii, University of London, Athlone Press, 1968). Ωστόσο ο ίδιος προτίμησε να αφιερωθεί στην Άνδρο· χάρις στον Πολέμη, δεν υπάρχει άλλο νησί των Κυκλάδων που να μπορεί να επιδείξει τόσο πλούσια και υψηλού επιπέδου επιστημονική παραγωγή για την ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά του. Το πάθος του για την πατρίδα του, δεν επηρέασε όμως ποτέ την επιστημονική του σκέψη και γραφή: πάντοτε προέτασσε την επιστημονική ακρίβεια και την αλήθεια.
Η παρακαταθήκη του Πολέμη είναι σαν ένα μεγάλο δέντρο που εξακολουθεί να αναπτύσσεται και να καρποφορεί, είκοσι χρόνια μετά την απώλειά του, μέσα από την Καΐρειο Βιβλιοθήκη και από όσους και όσες μελετούν το έργο του και συνεχίζουν την έρευνα της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού. Η φυσική του απουσία είναι πάντως έντονη, με τρόπο δυσάρεστο. Μετά τον θάνατό του, σημειώνονται ολοένα και πιο συχνά παράνομες και ανιστόρητες παρεμβάσεις σε μνημεία της Άνδρου —πρωτίστως εκκλησιαστικά και μοναστηριακά—, με καταστροφικά αποτελέσματα. Δεν πρόκειται για κάτι το εντελώς τυχαίο: εάν ζούσε ο Δημήτρης Πολέμης, δύσκολα θα αποτολμούνταν τέτοιες πράξεις.
Γιώργος Πάλλης
Αν. Καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ
