"Τα ρόπτρα της Χώρας" του Σπύρου Τσαούση - Ο Περίγυρος της Κινηματογραφικής Λέσχης Άνδρου

Η Χώρα της Άνδρου, σαν πλωτή πολιτεία έτοιμη να σαλπάρει.

Με τον φάρο στην πλώρη της μας ταξιδεύει σε δρόμους, εμπορικούς και θαλάσσιους, εκεί που ξανοίχτηκαν οι Ανδριώτες του 19^ου και 20^ου αιώνα.

Το πνεύμα δημιουργίας, εξωστρέφειας και ο δυναμισμός της κοινωνίας που αναπτύσσονταν, αποτυπώθηκε με αρμονικό τρόπο στην αρχιτεκτονική των νεοκλασικών σπιτιών της. Με μια αίσθηση τέχνης, που διαχέονταν σε κάθε λεπτομέρεια. Όπως τα περίτεχνα ρόπτρα στις καλαίσθητες εξώθυρες.

Από την Ομηρική εποχή ως τις μέρες μας, τα ρόπτρα χρησίμευαν για να χτυπά κάποιος την πόρτα, αλλά θεωρούνται παράλληλα και μικρά έργα τέχνης της λαϊκής μας παράδοσης, που προσέδιδαν «αρχοντιά» στις πόρτες των σπιτιών.

Ρόπτρο < αρχαία ελληνική ῥόπτρον < θέμα ῥοπ-, μεταπτωτική βαθμίδα θέματος που υπάρχει και στο ῥέπω ή ῥόπαλον + -τρον. Κατά μία άποψη, είναι συγγενές το ῥαπίς.

«Ρόπτρον εστί πας το χρησιμεύον εις κτύπημα».

Ανά τους αιώνες όμως είχε διάφορα ονόματα, όπως: κορώνη, κρικέλιον, κοράκιον, επίμηλον, σφαίρωμα, μπαταδούρος, πλήκτρο, χαλκάς, τζινέτι, τσουκάνι, επίθυρο χεράκι, κ.ά.

Στους μυθολογικούς χρόνους συναντάμε το ρόπτρο σαν έννοια που προσδιορίζει ένα συγκεκριμένο μουσικό όργανο. Το χρησιμοποιούσαν οι ιερείς της θεάς Ρέας στην Κρήτη, όπως αναφέρεται από τον Λουκιανό. Το όργανο αυτό ήταν ένας μικρός χάλκινος κρίκος με τεντωμένη επάνω του μεμβράνη μαζί με κρόταλα, έγχορδα και πνευστά όργανα, χρησιμοποιείτο σε τελετές της θεάς.

Στην Οδύσσεια του Ομήρου γίνεται η αναφορά: «… βῆ δ᾽ ἴμεν ἐκ θαλάμοιο, θύρην δ’ επέρυσσε κορώνη αργυρέη» που μεταφράζεται σε: «… και εβγήκε από τον θάλαμο, της θύρας σέρνοντας το αργυρό κρικέλι», και επίσης σε άλλο στίχο αναφέρεται: «… αργύρεον δ’ εφ’ υπερθύριον, χρυσέη δε κορώνη» που θα πει: «… κι είχε κρικέλι ατόφιο μάλαμα κι ανώφλι ατόφιο ασήμι».

Στους κλασικούς χρόνους η εννοιολογική σημασία του ρόπτρου έλκεται από τη λέξη «ροπή». Η προς τα κάτω φορά, η κλίση, το γέρσιμο.

Ο Ευριπίδης έγραφε: «… το εις την θύραν κρουόμενον ίνα ανοίγηται» και στον Ιππόλυτο αναφέρει: «τῷ τρόπῳ Δίκης έπαισεν αὐτόν ῥόπτρον». Ο Πλούταρχος: «Νυν μεν εισί θυρωροί, πάλαι δε ρόπτρα κρουόμενα προς ταις θύραις. Είχον δε σχήμα ή κρίκων απλών ή και άλλο τι πλουσιώτερον διάκοσμον», ο Λυσίας στο Κατά Ανδοκίδου ασεβείας: «ἔδησε τὸν ἵππον ἐκ τοῦ ῥόπτρου τοῦ ἱεροῦ ὡς ἀποδιδούς, τῇ δ᾽ ἐπιούσῃ ὑφείλετο» και ο Αριστοφάνης στη Λυσιστράτη: «νῦν δέ και ῥόπτρον χέρας ἡδέως ἐκκρηνάμεσθα».

Επίσης αρχαϊκά ρόπτρα εντοπίζονται και σε αγγεία των κλασσικών χρόνων, όπως η εξαιρετική απεικόνιση ρόπτρου στην Ερυθρόμορφη πυξίδα, της Αίθουσας Αγγείων του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών, του 430 π.Χ. Η πυξίδα είναι ζωγραφισμένη από τον «ζωγράφο της φιάλης» μαθητή του «ζωγράφου του Αχιλλέως». Σε αυτήν απεικονίζονται σκηνές από την καθημερινή ζωή των κατοίκων της Αθήνας και, πολύ καθαρά, μία κλασική πόρτα σπιτιού η οποία φέρει το ομηρικό ρόπτρο.

Στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους εντοπίζεται σε πολλές πηγές, μεταξύ των οποίων και ο ποιητής Οππιανός, «Κυνηγετικά» 2ος αι. μ.Χ. ή κατά τον Ησύχιο (5ος αιώνας μ.Χ.): «ήτο το επίσπαστρο της θύρας, ενός κρίκου και το αιδοίο και το καμπύλο ξύλο».

Στο Βυζάντιο, τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση υπάρχει μεγάλη διάδοση του ρόπτρου σε όλη την Ευρώπη. Η παρουσία του δεν διακόπτεται στην Ελλάδα ούτε επί Τουρκοκρατίας. Το παράγουν Έλληνες τεχνίτες μεταλλουργοί οι οποίοι επί Σουλτάνου Μουράτ Γ΄ αποτελούσαν προνομιακή τάξη.

Η ακμή της αρχιτεκτονικής στη Δύση, 16^ος – 19^ος αιώνας, θα δώσει ποικιλία μορφών και ειδών. Οι φόρμες και η δεξιοτεχνία των μαστόρων εκφράζεται με ρόπτρα που είναι κυριολεκτικά αριστουργήματα διακοσμητικής και γλυπτικής τέχνης.

Η παρουσία του ρόπτρου θα συνεχιστεί μέχρι τους νεότερους χρόνους, στην ευρύτερη ελλαδική περιοχή, από τεχνίτες που εργάζονται από τον Πόντο μέχρι τη Μικρά Ασία, την Ιωνία, αλλά και σε ελληνικά νησιά όπως την Άνδρο, καθώς και στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Τα ρόπτρα, λοιπόν, έχουν τη δική τους ιστορία και η μορφή τους δεν είναι η ίδια που συναντάμε σήμερα, αλλά πέρασαν από πολλά στάδια, μορφές και με διάφορα υλικά κατασκευής.

Τα σχέδια των ρόπτρων δεν ήταν τυχαία, αλλά προέρχονταν μέσα από τις λαϊκές αντιλήψεις που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, που αφορούσαν στην ενθάρρυνση της καλής τύχης, στην αποτροπή του κακού και στην απομάκρυνση του κακού ματιού και της κακής γλώσσας.

Το γνωστό σε όλους μας μεταλλικό χέρι που κρούει την ξύλινη εξώθυρα, ανεξάρτητα από την αρχική του προέλευση, διαδόθηκε και έγινε γνωστό στην ανατολή ως το λεγόμενο “χέρι της Φατιμά”.

Η παράδοση θέλει το “χέρι της Φατιμά” να αποτελεί εξέλιξη του χεριού αραβικής προέλευσης (Ksamsa), που απεικόνιζε ένα ανοικτό δεξί χέρι που θεωρείτο αποτρεπτικό του κακού ματιού. Πριν ακόμα το “χέρι της Φατιμά” γίνει ρόπτρο εξώθυρας, υπήρχε ζωγραφισμένο με ασβέστη πάνω σε τοίχους οικιών σε Αλγέρι και Μαρόκο καθώς του απέδιδαν εξαιρετικές ιδιότητες.

Το χέρι ως ρόπτρο πάντως το συναντούμε παράλληλα και στα εβραϊκά σπίτια ως το “χέρι της Μίριαμ” αδελφή του Μωυσή και του Ααρών, αλλά και των χριστιανών ως το “χέρι της Μαρίας”.

Οφείλει να χτυπά πόρτα, πάντα ξύλινη και όχι μεταλλική, καθώς ο ήχος του χτυπήματος του ξύλου (αν και στην ουσία χτυπά πάνω σε μεταλλική βάση) είναι αποτρεπτικός για τα κακά πνεύματα. Είναι γνωστή άλλωστε και η φράση “χτύπα ξύλο”.

Εκτός από το “χέρι της Φατιμά” που αποτελεί το πιο διαδεδομένο ρόπτρο στην Ελλάδα, μεγάλης δημοτικότητας απολάμβανε και η “κεφαλή του λιονταριού” στο στόμα του οποίου υπάρχει ένας σιδερένιος αρθρωτός κρίκος που μετακινούμενος χτυπούσε πάνω στην πόρτα.

Τα ρόπτρα της Χώρας Άνδρου φέρουν διάφορες παραστάσεις, όμως δεν συναντάμε ανθρώπινες μορφές, γλυπτά ή μυθολογικά θέματα, που συναντώνται σε άλλες περιοχές.

Κυριαρχούν τα λεπτεπίλεπτα αριστερά γυναικεία χέρια, που συνήθως έχουν δαχτυλίδι στον παράμεσο, ωστόσο εντυπωσιάζει η ποικιλία των σχεδίων που έχουν στον καρπό τους. Φαίνονται σαν μανσέτες ρούχου ή βραχιόλια που ακουμπούν το γυναικείο χέρι και είναι στολισμένα με ρόδακες, ροζέτες, ανθέμια και άλλα εκλεπτυσμένα ή λιτά σχέδια.

Κάποια από αυτά δεν χτυπούν απευθείας με τα δάκτυλα την πόρτα, αλλά κρατούν ένα μικρό σφαιρίδιο, και όπως έλεγαν, αυτό ήταν το χέρι της Εύας που κρατούσε το μήλο.

Αρκετά ρόπτρα είναι ως απλά ραβδωτά σχήματα. Υπάρχουν όμως και ρόπτρα με κρίκους, λείους ή ανάγλυφους, αλλά και κεφαλές λιονταριών με κρίκους στα δόντια ή απεικονίζονται σε στεφάνια, που μοιάζουν σαν τους «φύλακες» των σπιτιών.

Η λεοντοκεφαλή ως ρόπτρο είναι ιταλικής προέλευσης, ταυτισμένη κυρίως με την βενετσιάνικη κουλτούρα, καθώς αποτελεί σύμβολο του Αγίου Μάρκου του Ευαγγελιστή. Όμως εκτός της σύνδεσης με το χριστιανισμό, αποτελούσε παράλληλα και ένα σύμβολο δύναμης που αποτυπωνόταν όχι μόνο στα ρόπτρα, αλλά και σε δημόσιες βρύσες, αγάλματα κτλ.

Η κεφαλή του λιονταριού στην αρχαιότητα, είχε ταυτιστεί με το νερό. Γι’ αυτό σιντριβάνια, υδρορροές και δημόσιες βρύσες παρείχαν νερό μέσα από το στόμα ενός λιονταριού, συνήθεια που έμεινε μέχρι και σήμερα και βλέπουμε και στην Άνδρο όπως στις Μαίνητες ή την Πηγή Σάριζα.

Τα ρόπτρα είναι φτιαγμένα από μέταλλο σε καλούπι (χυτοσίδηρο, μπρούτζο ή ορείχαλκο), και μας αποκαλύπτουν την ποιότητα των εργαστηρίων «Μεταλλοτεχνίας» που υπήρχαν. Κάποια είναι γυαλισμένα, άλλα όμως είναι θαμπά, βαμμένα, σκουριασμένα ή μαδημένα και φέρουν την πατίνα του χρόνου. Όλα όμως χτυπούν πάνω σε μεταλλικό στοιχείο που βρίσκεται τοποθετημένο πάνω στην πόρτα.

Κοιτώντας με θαυμασμό τα ρόπτρα της Χώρας, φαντάζεσαι το χέρι που θα έρθει να τα ανασηκώσει. Να ανοίξει η πόρτα, να ξεδιπλωθεί η ζεστή ατμόσφαιρα στο εσωτερικό των όμορφων σπιτιών.

Κάθε χτύπος τους αποτελεί και μια ανάμνηση. Χαρούμενη ή όχι, σημασία έχει ότι τα ρόπτρα συνεχίζουν να προκαλούν το βλέμμα και να στέκουν ακόμα και σήμερα ανάμεσα σε δύο κόσμους. Τον παλιό και το νέο, τον έξω και τον μέσα, τον οικείο και τον άγνωστο.

Παραμένουν ένα στοιχείο πολιτισμού του νησιού μας και αξίζει να συντηρηθούν και να διασωθούν.

Σπύρος Τσαούσης